Roomboterfabriek Mijnlieff & Co.

±1910 Het bezorgen van melkbussen bij het laadperron. Bron: SAMH.nl Stamnummer 51847 

IJsselsteen en boter: het gele goud

In de 19e eeuw werd eerst de polder Zuidplas en vervolgens Prins Alexander met Dorrestein drooggelegd. Gefortuneerde steenbakkers kochten daar percelen om te verpachten. Ze bouwden er ook pachtboerderijen, zoals De Batavier, toen aan de Onderweg midden in de polder, nu een slechte replica op dezelfde plek aan de Batavierlaan in hartje Nieuwerkerk. Het was Leen Mijnlieff die De Batavier liet bouwen. Zijn zestienjarige zoon Adriaan Marie, die toen op de HBS zat, mocht in 1881 de eerste steen leggen van deze eerste pachtboerderij die in de Prins Alexanderpolder werd gebouwd. Zijn verloofde en latere vrouw Greet legde twaalf jaar later bij hun steenplaats de eerste steen van hun kapitale buitendijkse villa aan de Hollandsche IJssel. Greet was een dochter van Arie Cornelis Mijnlieff Janszoon, steenfabrikant van de Steenplaats 1 in Krimpen aan den IJssel. Die had eerder al flink geïnvesteerd in pachtboerderijen rond Moordrecht.

Pachters in de nieuwe boerderijen hielden melkkoeien. Daar wilde Leen Mijnlieff eveneens van profiteren door een roomboterfabriek op te richten. Die werd gebouwd bij zijn woonhuis dichtbij Kortenoord aan de ’s-Gravenweg. Leen gaf hun vaste Kralingse architect ir W. Brandsma Johz opdracht om het ontwerp te maken. De Mijnlieffs maakten graag gebruik van zijn expertise. Brandsma was immers een mannetjesputter die van vele markten thuis was. Eerder maakte hij, in opdracht van het Rijk, topografische kaarten. Later werd hij vermeld als hoofdopzichter bij de drooglegging van de polder Prins Alexander. Het ontwerp van de markante villa van Adriaan Marie en Greet was van zijn hand, net als de utiliteitsgebouwen voor de steenfabriek op Klein-Hitland.

De Nieuwerkerkse aannemers Cornelis (Cor) van Leeuwen (timmerwerk) en Hendrik Cornelis (Henk) de Wit (metselwerk) werden aangenomen om de roomboterfabriek te bouwen. Het terrein had Leen in 1871 gekocht bij de openbare verkoop van steenplaats Kortenoord. Het lag tussen het in de volksmond geheten Spiegelhuis – waar hij woonde en kantoor hield – en de IJsseldijk.

De boterfabriek kreeg een slim laadperron en een stoommachine. Die laatste diende niet alleen om melk te stomen, maar ook als krachtbron om de karntonnen te draaien.

1894 Onderwijzer Fred van Driesten de eerste directeur

De 34-jarige dorpsonderwijzer Frederik Jan van Driesten (1859-1944) werd benoemd als directeur. De Nieuwe Gorinchemse Courant vermeldde dat 8 maart 1894 onder het kopje „Van de school in de boter”.

Van Driesten werd niet gevraagd om directeur te worden, omdat hij kaas van boter had gegeten, maar vooral vanwege zijn opleidingsniveau. Fred was als jongen ooit in de voetsporen getreden van zijn vader, schoolhoofd van de openbare school in Lange Ruige Weide en kwam daardoor in Nieuwerkerk als onderwijzer op de nieuwe Openbare Lagere School 2 aan de ’s-Gravenweg. Voor zijn inspanningen als vervanger van bovenmeester Tol, die dat jaar lang ziek was geweest, kreeg Van Driesten in 1892 nog een gratificatie van de gemeente. Het aanbod om daarna hoofd te worden van de openbare school in Zevenhuizen sloeg hij af. Waarschijnlijk had hij het inmiddels gehad met zijn docentenbestaan. Als leeftijdgenoot zal hij in het vriendenclubje van de broers Mijnlieffs terecht zijn gekomen en hebben die hem verleid om een nieuwe uitdaging aan te gaan..

Een jaar na zijn aanstelling bij de boterfabriek trouwde de kersverse directeur met de Schiedamse onderwijzeres Louise Kimmijser (1865-1945), die koos voor een toekomst als huisvrouw. Het stel ging wonen op ’s-Gravenweg B162a, later B161 en kreeg daar al snel twee zonen: Gerhard en Wim. Louise kreeg vanaf 1899 hulp in de huishouding van de 17-jarige dienstbode Cornelia Palsgraaf, die bij hen inwoonde.

Fabrikant Leen Mijnlief zal zich weinig met boterproductie hebben bemoeid. Hij overleed 29 januari 1900. Daarna werden zijn beide zonen eigenaar, die waarschijnlijk ook weinig in de fabriek te zien waren.

Onder Van Driestens leiding sloot de boterfabriek zich in 1901 aan bij het Boter-controle-station Zuid-Holland, die regionaal toezicht ging houden op de kwaliteit van de boter. Kort na de geboorte van hun dochter Wilhelmina in november 1902, in de zelfde week waarin hun vierjarige zoontje Wim jammerlijk overleed, vertrok het gezin naar Haarlem. Van Driesten ging niet terug in het onderwijs. Hij staat in het adresboek van 1907 vermeld als opzichter bij de melkcontroledienst.

1903 Friese schaatsliefhebber Bouwen Zandstra laatste directeur

Van Driesten werd eind januari 1903 opgevolgd door directeur Bouwen Zandstra (1872-1943), geboren in Langweer. In Friesland was hij vanaf de oprichting tot 1900 klerk (directieassistent) in de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek Harich in Balk, waar zijn vrouw Siebrigje Wiersma vandaan kwam. Ze trouwden in maart 1903 in Gaasterland. Net daarvoor werkte Zandstra nog even als chef in de kindermelkfabriek (later Nutricia) van Zoetermeer.

De kinderen van de Zandstra’s werden in 1904 en 1906 geboren aan de ’s-Gravenweg 197.

Zandstra was maatschappelijk betrokken en politiek actief in de gemeente voor de politieke partij Algemeen Belang.

Als echte Fries zette hij zich vanzelfsprkend in als bestuurslid van de Nieuwerkerksche IJsclub.

Hij zegde Friesland niet vaarwel, want hij solliciteerde met nog 37 kandidaten naar de taak van beheerder van nog op te richten coöperatieve zuivelfabriek in Langweer. Dat resulteerde in mei 1906 tot de voordracht die hem een van de negen beheerders maakte. In februari 1909 was hij ook een van de zes beheerders van de coöperatieve zuivelfabriek in Jelsum.. Die  toezichthouderstaak kon hij kennelijk goed met een full time job in Nieuwerkerk combineren.

Samen met zijn buurman, de plantenkweker Gerhard Jan Bier, was hij in 1913 van de partij om de optocht voor de Nieuwerkerkse viering van de honderdjarige onafhankelijkheid van Nederland te organiseren.

Dit is mogelijk Bouwen Zandstra toen hij nog klerk bij de zuivelfabriek was in Harich. (Detail van een groepsfoto van personeel van de Zuivelfabriek Harich in Balk). Meest waarschijnlijk gemaakt bij de opening van die fabriek in 1898. (Bron www.langsdeluts.nl)

1914 Het einde

Bijgaande advertentie van 11 maart 1913 laat zien dat de boterfabriek een groot gebrek aan mensen had. Hier moest wel tussen de anderhalf en twee miljoen liter melk per jaar worden verwerkt. 

Arie en Adriaan Marie, hadden waarschijnlijk geen zin om zich met de beslommeringen van de fabriek bezig te houden die hun vader had opgericht en gingen op zoek naar een koper of huurder. Advertenties leverde echter geen gegadigden op. Ze besloten daarop de inventaris openbaar te veilen. Dat gebeurde op vrijdag 1 mei 1914. Door de aankondiging van deze verkoop, weten we nu dat er behalve roomboter ook kaas werd gemaakt, ondermeer in Edammer-formaat. Een maand na de openbare veiling vertrok het gezin van Zandstra naar Vlaardingen, waar hij eveneens 'directeur eener Zuivelfabriek' werd genoemd in 1915, waarschijnlijk Hollandia.

Adriaan Marie overleed op 15 september 1915, net 50 jaar oud. De doodsoorzaak was volgens nazaten een erfelijke suikerziekte, waaraan ook zijn kinderen leden. Deze slepende ziekte zal mee hebben gespeeld bij het besluit om de fabrieksactiviteiten te stoppen. Na zijn overlijden nam zijn broer Arie zakelijk waar voor de weduwe Greet.

1915 Doorstart als margarinefabriek?

Het gezin van Gijsbertus van den Bogert, in 1866 geboren in Ammerzoden, kwam 1 september 1915 uit Rotterdam om in het huis van de Zandstra’s te gaan wonen. Gijsbertus en zijn vier jaar jongere vrouw Antje Grootveld hadden toen drie kleine kinderen. Van den Bogert werd bij hun komst in het gemeenteregister ingeschreven als fabrieksarbeider. Kennelijk was hij dat niet lang, want kort daarop werd dit beroep doorgestreept en vervangen voor „directeur margarinefabriek”.

Als dit een poging was om de boel weer op te starten, dan duurde dit niet lang, want het gezin vertrok tien maanden later richting Den Haag. Waarom Van den Bogert bij het bevolkingsregister als beroep 'directeur margarinefabriek' laat vermelden, roept vraagtekens op. Was hij van plan om er een margarinefabriek te beginnen?

Latere fabrieksactiviteiten op dezelfde locatie

Het fabriekspand werd uiteindelijk verkocht in 1917. Greet en haar zwager Arie Mijnlieff gingen in op het aanbod van een coöperatie van boeren die het pand en de stoommachine wilden gebruiken om hun groenten te conserveren.

24 JULI 1918 Coöperatieve Inmaak Centrale Rotterdam en Omstreken (CIREO) opent zijn deuren. Voor de veelal vrouwelijke arbeiders die in Rotterdam werden geronseld, was de fabriek per trein eenvoudig bereikbaar. Door de vraag van het Duitse leger naar groente tijdens de Eerste Wereldoorlog waren veel melkveehouders op tuinieren overgeschakeld. Ze kweekten snijbonen in de open lucht en groenten en tomaten onder plat glas. Het Duitse leger betaalde daar goed voor. Toen de fabriek goed en wel was opgestart, was de oorlog echter voorbij en ging de coöperatie op de fles. De betrokken boeren waren nog jaren bezig om de schuld af te lossen.

1933 De fabriek stond leeg en er was geen onderhoud. Raadslid Tom waarschuwde voor instortingsgevaar van de lange schoorsteen.

1937 Rotterdammer Schouten vatte het plan op om er slachtafval te gaan verwerken en vet te smelten. Vanwege de hinderwet diende hij een aanvraag in. Het lijkt erop dat de toestemming er niet is gekomen.

1945 Het pand werd in gebruik genomen door carrosseriefabriek van Paul & van Weelde. Later ging dit samen met Pacton en werd het containerfabriek Contar.

2000 Het fabriekspand werd afgebroken om plaats te maken voor het nieuwe distributiecentrum en de cool store van exportslachterij Boer. Die zal wel blij zijn dat ze niet meer afhankelijk zijn van ijs in de Ringvaart om hun veem te koelen.