1820-1893 Met Jan Smits verdween Ambachtsheerlijkheid Nieuwerkerk aan den IJssel

© Rob Stolk (HIJM) schreef dit voor de Historische Vereniging Nieuwerkerk aan den IJssel. Laatste update 11-09-2022.

1666-1848 Ambachtsheerlijkheid Capelle Nieuwerkerk van Gouda

Nieuwerkerk aan den IJssel viel eerst onder de ambachtsheerlijkheid Capelle en Nieuwerkerk aan  den IJssel. Catharina ’t Kint de Roodenbeke had deze ambachtsheerlijkheid in 1666 aan Gouda verkocht en sindsdien werd het gebied gecontroleerd door het stadsbestuur van deze stad. Het stadsbestuur kon zo de schout en schepen binnen de regio benoemen, bepalen welke predikanten het in de parochies voor het zeggen kregen en rechtspreken over geschillen.

Met de komst van de Bataafse Republiek en de Code Civil van Napoleon werd de macht van de eigenaren van de ambachtsheerlijkheden ingeperkt. Na de Franse tijd waren alle bevoegdheden bij de door de burgers gekozen gemeentebesturen terecht gekomen en die kozen zelf een burgemeester en secretaris. De rechtspraak kwam bij onafhankelijke rechters. Toen Artikel 4 van de Grondwet in 1848 onder Koning Willem II in werking trad, vervielen ook de laatste heerlijke rechten om personen voor te dragen of aan te stellen en daarmee het recht om hiervoor vergoedingen te eisen bij de inwoners van de heerlijkheid. Voor de gemeente Gouda was het al met al niet lucratief meer om de ambachtsheerlijkheden aan te houden. Ambachtsheerlijkheid Capelle ging naar de eigenaar van ’t Slot van Capelle en de ambachtsheerlijkheid van Nieuwerkerk werd op 31 mei 1848 publiek geveild. 

1848 Dordtenaar koopt Nieuwerkerk voor zijn zoon Jan

De rentmeester van het Dordtse krankzinnigenhuis Jan Hermanus Smits kreeg lucht van de veiling van de ambachtsheerlijkheid. Hij vond de toevoeging ,van Nieuwerkerk’ aan zijn veelvoorkomende familienaam kennelijk wel sjiek en deed een bod. 

Zijn vrouw Krijntje Maria Roest kon vervolgens trots zijn, want hij won de bieding en kwam thuis met de titel Heer van Nieuwerkerk op zak. Veel inbreng kreeg hij daarmee niet in het Nieuwerkerkse. Een ambachtsheer had toen alleen nog het zogenaamde collatierecht. Dat betekende dat hij, naast de plaatselijke overheid, de aanstelling van de door de kerkenraad beroepen predikanten moest goedkeuren (approberen).

Het is zeer goed mogelijk dat hij daar niet aan toegekomen is en het ambacht direct aan zijn zoon Jan Anthonie cadeau deed, want die noemde zich direct na de koop Smits van Nieuwerkerk.

Na het overlijden op 28 maart 1857 van zijn vader, was Jan Anthonie Smits van Nieuwerkerk in ieder geval zeker de ambachtsheer van Nieuwerkerk aan den IJssel. 

Jan Anthonij Smits van Nieuwerkerk in het uniform van commandant van de schutterij met de versierselen van officier in de orde van de Eikenkroon. Foto op kabinetsformaat van F. Carlebur uit 1873 (Regionaal Archief Dordrecht 551_50719).

Jonge Jan

Jan Anthonie profiteerde van de nieuwe wind die door Nederland waaide. Qua aanleg deed hij niet veel onder voor zijn vader en ging naar de lagere school van de net opgerichte Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Daarna studeerde hij tot zijn zestiende buitenlandse talen. Als jongeling werd hij tot het tekengenootschap Pictura toegelaten om zijn tekenvaardigheid verder te ontwikkelen. Hij bekleedde daar diverse bestuursfuncties. 

Op aandringen van zijn ouders ging hij na zijn talenstudie op een notariskantoor werken, waar hij bleef tot hij in 1844 zijn rechtenstudie had afgerond en zich kandidaat-notaris kon noemen. Drie jaar eerder had zijn vader al geregeld dat hij substituut-rentmeester bij het krankzinnigengesticht kon worden, zodat hij hem bij kon staan bij zijn werkzaamheden.

Net als zijn vader voelde hij zich het meest bij de Oranjegezinde liberalen thuis. Volgens de mensen die hem hebben gekend was hij ‘plus royaliste que le roi’. Interesse voor kunst en wetenschap was hem met de paplepel ingegoten.

Liefhebber ruitersport

Johan Anthonie was sportiever ingesteld dan zijn vader. In 1843 was hij medeoprichter van de Dordrechtsche Rijschool, waarvan een groot gedeelte van de stedelijke elite lid werd.

Hij stond graag op de voorgrond en maakte tijd om bestuurlijke taken op zich te nemen. Als een filmster liet hij zich fotograferen in militaire outfits. Hij genoot van toneel, was lid van de lokale toneelvereniging, en vond het leuk mee te spelen in ruiterstukken.

Een jaar voordat hij met Jacoba trouwde, in 1846, werd hij ook een bevlogen lid van de stadsschutterij.

Bij de rijschool ontwikkelde hij zich tot een vaardig ruiter die carrousels ontwierp voor wedstrijden en decors voor de ruiterfeesten. Bijvoorbeeld in maart 1848: de leden speelden een gekostumeerd toernooi na, zoals 800 jaar eerder opgevoerd bij een bezoek van graaf Dirk IV van Holland aan Luik.

Maatschappelijke functies

Na het overlijden van zijn vader in 1857 werd Jan Anthonie door de gemeente aangesteld als secretaris-rentmeester van het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen. Hij kreeg voor deze directiefunctie een vast inkomen van 800 gulden per jaar.

Bij de Dordtse schutterij promoveerde hij al snel tot majoor. In 1861 werd hij majoor-commandant, in 1874 luitenant-kolonel.

De heer van Nieuwerkerk, die dit als vrijwilliger deed, droeg graag een militair uniform, zo ook bij de loting en keuring van dienstplichtigen door de militieraad, waar hij vanaf 1862 secretaris was en vanaf 1871 voorzitter.

Bestuurlijk was hij eveneens actief bij de plaatselijke Kamer van Koophandel.

Dat hij retorisch goed onderlegd was en politiek wat wilde betekenen, bewees wel hij toen hij in 1864 statenlid werd van de Provincie Zuid-Holland.

Vrijmetselaar en kerkvoogd

Dat Jan Anthonie spiritueel bezig was en maatschappelijk betrokken, bleek toen hij in 1866 lid werd van de Dordtse loge van vrijmetselaars.

In 1869 werd hij kerkvoogd van de Hervormde gemeente. Klaarblijkelijk waren de luthers-roomse wortels geen belemmering voor deze keuzes.

Zijn inspanningen vielen op; koning Willem III beloonde hem hiervoor in 1871 en benoemde hem tot Officier in de Orde van de Eikenkroon, een voorloper van de Orde van Oranje-Nassau.

Net als zijn vader was Jan Anthonie geïnteresseerd in cultuur en geschiedenis, vooral die van Dordrecht. Hij hield lezingen en schreef er artikelen over. In 1874 publiceerde hij voor Pictura zelfs een schildersboek met gegevens van ‘Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters in Dordrecht geboren of gewoond hebbende van den vroegsten tijd tot op 1 october 1874’.

Het roer om

Zijn vrouw Jacoba stierf in Den Haag in 1877, kinderloos. Smits van Nieuwerkerk kreeg geen erfgenamen

Haar heengaan was voor Jan Anthonie kennelijk reden om de bakens te verzetten. Hij vroeg in 1879 eervol ontslag aan als secretaris en rentmeester bij het krankzinnigeninstituut, om militiecommissaris van het vierde militaire district in Zuid-Holland te worden. Bij zijn eervolle ontslag uit die functie drie jaar later, mocht hij zijn uniform met rangonderscheiding blijven dragen.

Hij was nu 62 jaar oud en gepokt en gemazeld als bestuurder. Misschien daarom nam hij afstand van het collatierecht waar hij in Nieuwerkerk als ambachtsheer recht op had. Met de doleantie die kort daarop de gemoederen in de protestantse Nieuwerkerkse parochie zou beroeren, hoefde hij zich niet meer te bemoeien.

Handtekening Smits van Nieuwerkerk in 1885